Татварын үүсэл, хөгжлийн түүх болон өнөөгийн эдийн засаг, нийгмийн тогтвортой байдалд гүйцэтгэх үүргийг ойлгож, яагаад татвар нь зөвхөн хууль бус илүү өргөн хүрээтэй ач холбогдолтой болохыг олж мэдээрэй.
Татварын зорилго юу вэ? Олон хүн “Төрийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх” гэж хариулж магадгүй, харин бусад нь “Зөвхөн хууль зүйн шаардлага” гэж хэлж болох юм. Аль аль нь үнэн ч гэсэн эдгээр хариултууд нь татварын зорилго, ач холбогдлын талаархи бүх зүйлийг илэрхийлж чадахгүй.
Энэхүү нийтлэлд бид татварын түүхийн үндсийг эргэн харан, түүний чухал үүргийг болон орчин үед яагаад чухал болохыг ойлгохыг зорьж байна.
Татварын эхлэл нь эртний иргэншлүүдэд, хаад болон эзэнт гүрнүүдийнх нь цэргийн үйл ажиллагаа, дэд бүтэц болон төрийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхэд шаардлагатай нөөцийн шаардлагаас гаралтай. Татварын албан ёсны эхлэл нь эртний Египетэд 3000 орчим жилийн өмнө гарсан бөгөөд энэ үед хүн амынхаа хивэг, бараа бүтээгдэхүүнээр татвар авдаг байжээ. Эдгээр татварууд нь Пирамид зэрэг томоохон барилгын төслүүдийг санхүүжүүлэхэд зориулагдсан байв.
Ромын эзэнт гүрэнд, эртний дэлхийн хамгийн хөгжсөн татварын системүүдийн нэгийг бий болгосон. Ромын эзэнт гүрэн газарт, өмчид, өвлөх, тэр ч бүү хэл боолууд дээр татвар авч, эдгээр татвар нь эзэнт гүрнийхээ өргөн цар хүрээтэй үйл ажиллагааг дэмжихэд тусалсан. Гэхдээ Ромын татварын систем нь хэтэрхий төвөгтэй болж, авлига болон үргүй зардлуудын үр дүнд сөрөг нөлөө үзүүлсэн.
Дундад зууны үед, феодалын систем шинэ төрлийн татварын тогтолцоо үүсгэсэн. Хаад болон эзэн нар газар, үйлдвэрлэлээс татвар авч, эдгээр татварууд нь тэдний эрх мэдэл, баялагийг хадгалахад чухал үүрэгтэй байв. Гэхдээ эдгээр татвар нь ихэвчлэн тариачид болон доод ангийн хүмүүсийг хэт ачаалалтай болгож, сөрөг сэтгэгдэл, бослого дагуулсан.
Аж үйлдвэрийн хувьсгал ба хотжилт нь төрийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх шинэ арга хэрэгслийг эрэлхийлж, орчин үеийн орлогын татварын системүүдийг бий болгосон юм. Тухайлбал, 1799 онд Их Британи нь Наполеоны дайны санхүүжилтийн хэрэгцээг хангах зорилгоор орлогын татварыг анх хэрэгжүүлж, 1861 онд АНУ нь Иргэний дайны санхүүжилтэд зориулан татварын системийг нэвтрүүлсэн юм.
21-р зууны дунд татвар нь зөвхөн төрийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх эх үүсвэр биш, мөн эдийн засгийг зохицуулах, нийгмийн хамгааллын хөтөлбөрүүдийг дэмжих, ард иргэдийн амьдралыг сайжруулах олон талын үүрэгтэй болж хувирсан.
Гол зорилгууд:
Татварын хууль, дүрмийг хэрэгжүүлэх явцад зөрчил, бултах оролдлого туйлын элбэг тул, татварын шалгалт нь системийн шударга байдал, нээлттэй байдлыг хангах гол хэрэгсэл болжээ. Мэргэжилтнүүд, шалгагчид нь татвар төлөгчид болон байгууллагууд хууль, дүрмийг дагаж мөрдөж байгаа эсэхийг шалгаж, зөрчил гарсан тохиолдолд зохих арга хэмжээг авч, засгийн газрын санхүүжилтийг шударга зарцуулахад хувь нэмэр оруулдаг.
Шударга, итгэлтэй татварын систем нь зөвхөн төрийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх биш, мөн эдийн засаг, нийгмийн хамгаалал, төрийн бодлогын хэрэгжилтэд нөлөөлдөг тул үнэнч хяналт, ил тод байдлыг хангах нь маш чухал юм.
Татвар нь хууль зүйн үүрэгт зөвхөн хязгаарлагдах зүйл биш, эдийн засгийн тогтвортой байдал, нийгмийн хамгаалал, төрийн бодлого болон ард иргэдийн амьдралыг сайжруулахад чухал үүрэгтэй. Татварын түүх, хөгжлийн шатыг эргэн авч үзэхэд энэ нь эцсийн эволюци, олон улсын туршлагыг нэвтрүүлэх, шударга, ил тод системийг бий болгох чухал түлхүүр юм.
Өнөөдрийн бат бөх, уян хатан татварын систем нь төрийн үйл ажиллагааг дэмжих төдийгүй, эдийн засгийн зохицуулалт, нийгмийн хамгааллыг хангах, иргэдийн итгэлийг дэмжихэд шаардлагатай. Татварын шалгалт, хяналт нь энэ бүх зорилгыг биелүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд засгийн газар, бизнес эрхлэгчид болон иргэд хамтын зүтгэлээр зөвхөн хууль зүйн үүргийг биелүүлэхээс гадна эдийн засгийн хөгжлийг дэмжихэд чиглэсэн бодлогыг хамтад нь хэрэгжүүлэх ёстой.
Cover photo credit: Nataliya Vaitkevich
